Zapis nazwisk w aktach ASC osób z terenu obecnych Katowic i okolicy oraz zmienne reguły ich pisowni (od XVII do XXI wieku)
Nazwiska z aktualnego terenu (~165km2) Katowic w pewnej mierze odzwierciedlają historię i zmiany przynależności Śląska do państw. Kolejno były to Państwo Samona, Wielkie Morawy, Czechy, Polska, Czechy, Węgry, Czechy, Austria. Podczas wojen śląskich Prusy zagarnęły większość Śląska. W 1763 roku 13% miał Śląsk Austriacki 5147km², aż 87% Śląsk Pruski 35000km² (zakładam, że cały Śląsk ma 40000km²).
W 1920 roku, ustalono po I wojnie światowej 8% Polska 3214km², 3% Czechosłowacja 1269km², 89% Rzesza Niemiecka 35517km².
Po II wojnie światowej 89% PRL, 11% Czechosłowacja. Aktualnie 89% Polska 35541km², 11% Czechy 4459km². Celowo pomijam okres od 3.10.1938 do 2.08.1945 roku.
↑ -
źródło w WikiMedia.org
Dodatkowe komplikacje wynikały z tego, że obszar obecnych Katowic należał do dwóch księstw (pszczyńskie, bytomskie). Akurat młyn naszego przodka leżał na granicy tych księstw!
Nas interesuje okres z którego pochodzą tutejsze metryki. „Najstarsze akta metrykalne w Polsce pochodzą z XVI w. Prowadzenie ksiąg metrykalnych stało się obowiązkiem wynikającym z uchwał podjętych na Soborze Trydenckim (1545-1563). Początkowo prowadzono rejestry ochrzczonych i zaślubionych, później również zmarłych. Od XVII w., proboszczowie parafii rzymskokatolickich mieli obowiązek prowadzenia pięciu kategorii ksiąg metrykalnych: ochrzczonych, bierzmowanych, zaślubionych, zmarłych oraz zawierających wykazy parafian. W XVI i XVII w. najczęściej wpisywano daty chrztu. Od XVIII w. zaczęto umieszczać również daty urodzin, a w księgach zgonów podawano raz datę pogrzebu, a raz datę śmierci. Rozpowszechnił się zwyczaj wpisywania choroby, która miała być przyczyną śmierci, zaczęto również podawać wiek zmarłego. Staropolskie akta metrykalne dostarczają informacji przede wszystkim do genealogii rodzin szlacheckich oraz mieszczańskich. Podają niewiele informacji o rodzinach chłopskich, bowiem dziedziczenie nazwisk chłopskich z pokolenia na pokolenie upowszechniło się dopiero w XIX w. Wpisy zawierały jedynie imiona i ewentualnie określenia zawodu.” (cytuję tu: „Informacje dotyczące różnych źródeł wykorzystywanych do badań genealogicznych” archiwa.gov.pl - po kliknięciu na [ Akta metrykalne ] pojawia się fragment strony cytowany powyżej, choć jest już tam w formie zmodyfikowanej, względem powyższej)
Powyższe dotyczy również Śląska, choć w rozważanym obszarze było też nieco specyfiki. Językiem, w jakim zapisywano księgi metrykalne od XVI do XVIII wieku (czasem nawet w początkach XIX) była łacina. W XIX i na początku XX wieku w Katowicach i okolicy zapisywano akta w języku niemieckim specyficznym rodzajem pisma łamanego (Kurrentschrift) w odczycie dla niewprawionych współczesnych trudnym. Hitler początkowo był zwolennikiem tzw. pisma gotyckiego, gdy dowiedział się, że czcionkę Szwabacha zaprojektował Żyd, w 1941 roku nakazał przejście na Deutsche Normalschrift, czcionki podobne do kształtu liter innych krajów.
Przy znacznym wzroście liczby mieszkańców, ilości wpisywanych w danym dniu aktów, jakość odręcznego pisma urzędnika się pogarszała. Podpis osoby zgłaszającej zdarzenie w urzędzie (podpisującej na dole strony akt) był bardziej czytelny. Na szczęście wydrukowane rubryki pozwalają się domyślić treści tekstu odręcznego. Pomocne jest też porównanie z innymi dokumentami sporządzonych przez tego samego urzędnika. Podobny efekt, pogorszenia się jakości pisma, występował w metrykach łacińskich.
Prześledzę zmiany pisowni na przykładzie nazwiska rodowego mojej matki Czakański. Nazwisko Czakański jest bardzo zlokalizowane po dzień dzisiejszy. W serwisie nazwiska-polskie.pl mamy 187 osób o nazwisku Czakański z terenu całej Polski. Z tego 109 osób, czyli aż 55% mieszka w Katowicach. W kole o promieniu 25 km mieszka 158 Czakańskich, czyli 85%. Dawniej Czakańscy byli jeszcze bardziej zlokalizowani i było ich więcej. Gdy wprowadzono ~1982 roku PESEL było 296 osób o nazwisku Czakański. Wtedy nazwisko zajmowało 18511 miejsce w rozpowszechnieniu nazwiska w Polsce. Lista ładuje się bardzo powoli😓😡😖, bo zawiera 100590 nazwisk! (Nazwisko Czakański na liście.) Z 296 Czakańskich aż 267 osób, czyli ponad 90% mieszkało w ówczesnym małym (6650km²) województwie katowickim (powyższe dane dostarcza: Słownik nazwisk w serwisie www.herby.com.pl).
Przyczyny lokalizacji tkwią w historycznym utrwaleniu przez ASC pisowni nazwiska. Na początku była łacina. Zapisanie słowiańskich wyrazów w łacinie nastręczało zawsze trudności. O wiele lepiej nadawała się do tego, specjalnie stworzona do zapisu słowiańskich języków cyrylica, gdybyż tylko jeszcze literki cyrylicy były bardziej czytelne, zbliżone do alfabetu łacińskiego, ale cóż święci Cyryl i Metody pochodzili z Bizancjum i cyrylicę wzorowano na alfabecie greckim.
Państwo Samona ani Wielkie Morawy, mimo działalności misjonarskiej świętych Cyryla i Metodego, ani Polska od czasów Mieszka nie należały do strefy greckojęzycznego Bizancjum. Polska zależała od Rzymu, stąd i łacina panowała u nas przez wieki. Już w czasach Mieszka, w X wieku starano się jakoś zapisać słowiańskie nazwy w łacinie. Później, po 1268 roku, w Księdze henrykowskiej wymieniono szereg nazw miejscowych i geograficznych z terenu Dolnego Śląska. W sumie zawarto w niej około 120 dolnośląskich nazw miejscowości. Mamy w niej też całe zdanie: „Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai”. Czesi piszą: „Zdanie zawiera elementy gwary polskiej, a także czeskiej i śląskiej.”. Czesi kiedyś twierdzili, że jest to pierwsze zapisane zdanie w języku czeskim. Dobrze, że zrewidowali nieco swą opinię. Odnośnie zdania jest prawdą, że wypowiedział je Czech w Henrykowie na polskim Śląsku do swej żony, która pochodziła z okolicy Henrykowa. Łacina stosowana przy zapisie ASC nie była w stanie wiernie oddać polskiej wymowy (ani innego słowiańskiego języka).
Niepiśmienni chłopi znali swoje nazwisko, ale tylko w formie mówionej, nie zdołali odczytać co pisze ksiądz. Aby wiernie zapisać nazwisko albo imię, tak jak słyszał, ksiądz albo urzędnik używał często różnych liter. W języku niemieckim spółgłoski sz i cz zapisywano na ogół jako sch i tsch. Na szczęście w nazwisku Czakański zachowali Cz, ale aby oddać jakoś dźwięk ń zapisywali je Czakainski. W tej formie występuje około dwadzieścia razy w sztambuchu Franciszki i Pawła Czakańskich oraz w wielu innych dokumentach.
Wspomniana wyżej lokalizacja wskazuje, że nazwisko Czakański powstało w Brynowie albo jego najbliższej okolicy. Być może, niezależnie, podobnie tworzono je i w innych regionach Śląska. Gdy już na dobre zaistniało w księgach i więcej Czakańskich mieszkało w parafii, nazwiska zbliżone zapisywano jak to zadomowione Czakański.
Najstarszy zapis o Czakańskich w Brynowie (tym samym na terenie obecnych Katowic) z 1738 roku wykazał w książce Ludwik Musioł („Materjały do Dziejów Wielkich Katowic”, Katowice 1936, str.189, 194÷195). W Brynowie w 1738 roku w spisie mieszkańców, w grupie Heusler (Brynowscy Chałupnicy). Cytuję za Musiołem i SiliusRadicum: „21. Jon Czakaisky – von Schmilowitz”, czyli Jan Czakański pochodzący ze Śmiłowic. Podobny jest zapis Czakaiski z 1800 roku. Było zapisywane również jako Czakayski. Wg zapisów GeneTeki z całej Polski forma Czakayski występowała w latach 1834÷1849 wyłącznie na terenie obecnych Katowic. Mamy zapis, że 10 czerwca 1764 roku w parafii bogucickiej (dzieci z Brynowa chrzczono w niej) został ochrzczony Antoni, syn Jana i Doroty (być może Jana, wyżej wymienionego w Brynowie w 1738 roku). Zdarzało się, że różniły się znacznie kolejne zapisy nazwiska tej samej osoby, jak w latach 1841-1848 dla Wojciecha Czakańskiego zamieszkałego miejscowości Orzech, urodzonego jako Czekański w dzielnicy Sosnowca Sielec.
Gdy w serwisie nazwiska-polskie.pl sprawdzimy nazwisko Czekański mamy 1402 osoby z terenu całej Polski. Zajmują o wiele wyższą 3976 pozycję na wspomnianej liście. Z tego 41 osób, czyli tylko niecałe 3% mieszka w Katowicach. Najwięcej mieszka w okolicach Krosna, ale Czekańskich znacznie częściej spotyka się w całej Polsce, nie są tak mocno zlokalizowani. Zauważyłem, że osoby poza Górnym Śląskiem, gdy podajemy im nazwisko Czakański mają skłonność zapisywania go jako Czekański, podobnie zdarza się to przy odczycie nazwiska.
Drobna zmiana pisowni sugeruje wspólne pochodzenie tych nazwisk. Uważam, że ma to uzasadnienie w historii języka polskiego i archaiczności języka śląskiego. Uważa się, że nazwisko Czekański powstało od rzeczownika czekaj oznaczającego karczmę, zajazd. Czekaj prawdopodobnie pochodzi od czasownika czekać (w gospodach, zajazdach, karczmach oczekiwano, np. na dalszy ciąg podróży lub na osoby, z którymi wypadało się spotkać).
Około 1982 roku było 7328 osób o nazwisku Czekaj, dawało to 547-mą pozycję na liście.
W języku śląskim niegdyś wymawiano powszechnie czakać zamiast czekać, tak samo, jak było dla staropolskiego. Stwierdzam, że w ciągu mego życia w Katowicach taka wymowa, którą pamiętam z dzieciństwa nieomal już zanikła.
Podobne do Czekaj nazwisko Czakaj zajmuje dalszą, bo 62858-mą pozycję.
Regionalizację ilustrują nagrobki. Wg serwisu GroboNet.com stwierdzamy, że 77% grobów Czekańskich znajduje się w województwie podkarpackim, a tylko 6% w śląskim. W GroboNet zarejestrowano 26 osób o nazwisku Czakańska oraz 22 osoby o nazwisku Czakański. Razem 48 Czakańskich. Wszyscy ci Czakańscy (100%) spoczywają w grobach położonych na terenie województwa śląskiego! Ponad 60% (16+13) spoczywa w Katowicach na Cmentarzu Komunalnym przy ulicy Panewnickiej, co potwierdza tezę, że Czakańscy pochodzą z odległego o niecałe 2,5km Brynowa. Cóż, nie mieli bliższego cmentarza! Dotąd mieszka w Polsce w miejscowości Główczyce 9 osób o nazwisku Czakainski. Około 1982 roku były cztery osoby o nazwisku Czakaiński (190096 pozycja na liście zawierającej 399529 nazwiska) dwie w ówczesnym województwie katowickim, po jednej w gdańskim (zapewne we wsi Główczyce) oraz w częstochowskim.
Serwis: Dane.gov.pl
Dane dotyczące nazwisk (od 2017 roku), imion oraz wielu innych tematów prezentowane są w serwisie dane.gov.pl można je pobrać, np. w formatach *.csv lub *.xlsx obsługiwanych m.in. przez darmowe pakiety OnlyOffice i WPS Office, które pozwalają na edycję i zapis w wielu innych formatach.Wg powyższego serwisu w lutym 2021 roku było 174 mężczyzn o nazwisku Czakański i 171 kobiet o nazwisku Czakańska razem 345 Czakańskich. W serwisie dane.gov.pl można pobrać analogicznie dane z 2023 roku, wg których mamy 179 mężczyzn i 170 kobiet, razem 349 Czakańskich. Od wprowadzenia bazy PESEL (~1982 roku) przybyły 53 osoby, tj. 18% Czakańskich.